Τρίτωνας

Ο Τρίτων στην ελληνική μυθολογία ήταν θεότητα της θάλασσας που αναφέρεται πρώτα από τον Ησίοδο στη Θεογονία (930-933). Γιος του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης που κατοικούσε στο βυθό της θάλασσας στα χρυσά ανάκτορα των γονιών του. Κατά το σώμα ήταν όμοιος με τους άλλους θεούς αλλά από τους γλουτούς και κάτω κατέληγε σε ουρά (Απολλώνιος ο Ρόδιος «Αργοναυτικά» Δ' 1610-1617).

Επειδή οι περί αυτόν παραδόσεις εντοπίζονταν στις ακτές του σημερινού κόλπου της Σύρτης (Λιβύη) φαίνεται πως η λατρεία αυτού μεταφέρθηκε από Έλληνες ναυτικούς εξ Αφρικής προσλαμβάνοντας ανθρωπόμορφη παρουσία. Το όνομά του συνδέθηκε με την Αργοναυτική εκστρατεία όταν το πλοίο Αργώ σφηνώθηκε (προσάραξε) στη Τριτωνίτιδα λίμνη και βοήθησε στην αποκόλληση και έξοδό του στο ανοικτό πέλαγος.

Κατά τις παραδόσεις του Παυσανία («Βοιωτικά» Θ' 20,24,25) ο Τρίτων φονεύθηκε από τον Διόνυσο όταν επιτέθηκε κατά των Ταναγραίων γυναικών που κολυμπούσαν για να «καθαρθούν» προκειμένου να συμμετάσχουν σε όργια Διονυσιακής εορτής. Κατ΄ άλλους ο Τρίτων (ως προσωποποίηση του παλινδρομικού παράκτιου κύματος) άρπαζε κοπάδια ζώων που πλησίαζαν τις ακτές οπότε κάποιος Ταναγραίος βοσκός απέκοψε τον αυχένα του Τρίτωνα την ώρα που εκείνος κοιμόταν (δηλαδή σε κάποια κατάσταση ηρεμίας έφτιαξε κάποιο παράκτιο φράγμα - τοιχίο) ή φονεύθηκε από τον Διόνυσο επειδή συνελήφθη μεθυσμένος.

Ο Παυσανίας τον περιγράφει να φέρει πυκνά βαθυπράσινα μαλλιά (χρώμα ρηχής θάλασσας), με μεγάλο στόμα (μήκος ακτής), μάτια μεγάλα λευκά (παράκτιος αφρός), δάκτυλα και νύχια μεγάλα (τα ίχνη του αποσυρόμενου παράκτιου κύματος επί της ξηράς) και από το στέρνο και κάτω ουρά δελφίνων (ως ορμή που έβγαινε από τη θάλασσα). Άλλοι παρίσταναν αυτόν με δύο ουρές και δύο πόδες ίππου όπως ο Ιχθυοκένταυρος. Άλλοι θεωρούσαν ότι υπήρχαν πολλοί Τρίτωνες οι «Κενταυροτρίτωνες» που σάλπιζαν με κοχύλια την έλευση του Ποσειδώνα ή κατά διαταγή εκείνου την ηρεμία των κυμάτων. Η φαντασία των αρχαίων Ελλήνων δημιούργησε και ερωτικές περιπέτειες αυτών με τις Νηρηίδες όπως οι ακόλουθοι του Πάνα οι Σάτυροι με τις Νύμφες. Ο Τρίτωνας συνδέθηκε επίσης με τον μύθο του Ηρακλή «των χρυσών μήλων των Εσπερίδων» που έπρεπε προηγουμένως να τον καταβάλει ο Ηρακλής. Εξ αυτού και η γλυπτή παράσταση στη ζωοφόρο αρχαίου ναού στην Ακρόπολη (Αθήνα).

Η θεότητα αυτή εισήχθηκε και στη Ρωμαϊκή μυθολογία, έτσι ο μεν Βιργίλιος αναφέρει πως ο σύντροφος του Αινεία ο Μισηνός γκρεμίσθηκε από τον Τρίτωνα στη θάλασσα επειδή τόλμησε να συναγωνισθεί μαζί του στον ήχο της σάλπιγγας, ο δε Οβίδιος επειδή συνετέλεσε στην αποχώρηση των υδάτων με τα οποία ο Ζευς απειλούσε να καλύψει τη γη μετά τον κατακλυσμό.

Κύριο σύμβολο της θεότητας ήταν το «θαλάσσιο κέρας» ή «θαλάσσια κόγχη», το κοινώς λεγόμενο μεγάλο κοχύλι εκ του οποίου έβγαιναν ήχοι που τίποτα δεν μπορούσε ν΄ αντισταθεί καθώς και η τρίαινα και το κουπί (παράκτια ναυτικά εργαλεία).

Στον αρχαίο ισθμό της Κορίνθου (κατά τον Παυσανία) στον Ναό του Ποσειδώνα υπήρχαν χάλκινοι Τρίτωνες καθώς και δύο χρυσελεφάντινοι, που είχε αφιερώσει ο Ηρώδης ο Αττικός. Επίσης στη κορυφή της στέγης του ωρολογίου του Ανδρόνικου του Κυρρήστου, στην Αθήνα, υπήρχε Τρίτωνας βαστάζοντας ράβδο που στρέφονταν κατά τη διεύθυνση του πνέοντος ανέμου (ως ανεμοδείκτης). Επίσης σε νεώτερους χρόνους, (Ελληνιστική περίοδος) φαίνεται πως το δάπεδο στον πρόναο του Ναού του Διός στην Ολυμπία το είχαν κοσμήσει με ωραίο ψηφιδωτό που εικόνιζε δύο Τρίτωνες.