Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος (500

Ο Αναξαγόρας υπήρξε ο πρώτος Ίωνας στοχαστής που μετοίκησε στην Αθήνα, εισάγοντας σε αυτήν, σύμφωνα με την παράδοση τη φιλοσοφία. Το περιβάλλον που βρίσκει στην αττική μητρόπολη γύρω στα μέσα του 5ου αιώνα είναι από πολλές απόψεις ιδανικό για την περαιτέρω καλλιέργεια του ιωνικού στοχασμού. Η αθηναϊκή αριστοκρατία υπό την ηγεμονία του Κλεισθένη και αργότερα του Περικλή, είχε συμμαχήσει με τον «δήμο». Καρπός αυτής της συμμαχίας υπήρξε το δημοκρατικό καθεστώς, το οποίο με την πάροδο του χρόνου γινόταν όλο και περισσότερο ανοιχτό σε έντονες και γόνιμες πολιτικές και πολιτιστικές συζητήσεις. Υπ΄ αυτές τις συνθήκες δυναμικής ισορροπίας, μέσα στις οποίες η αριστοκρατία αναγνώριζε την ανάγκη ανανέωσης της παραδοσιακής πολιτιστικής κληρονομιάς της και ο δήμος αναζητούσε τη δική του πολιτιστική έκφραση, ο Αναξαγόρας δεν μπορούσε παρά να παίξει πολύ σημαντικό ρόλο καθώς αποτελούσε κατά κάποιο τρόπο τον εξισορροπητικό παράγοντα μεταξύ πολιτικής εξουσίας και πολιτών, αφού υπήρξε αφενός μεν προσωπικός σύμβουλος του Περικλή αφετέρου εκφραστής των αναγκών του δήμου.

Κοσμολογία

Στην αφετηρία της σκέψης του Αναξαγόρα βρίσκεται η παρμενίδεια άρνηση γένεσης και φθοράς «κανένα πράγμα δεν γίνεται ούτε χάνεται, αλλά συντίθεται και διαχωρίζεται από προυπάρχοντα όντα. Ορθά επομένως θα αποκαλούσε κανείς τη γένεση «σύμμειξη» και τη φθορά «διαχωρισμό». Προχωρώντας μάλιστα πιο πέρα από τον Εμπεδοκλή δεν δέχεται καν τη δυνατότητα δημιουργίας όντων από τη μείξη των τεσσάρων βασικών ριζωμάτων, αλλά πιστεύει ότι η κάθε επιμέρους υπόσταση θα πρέπει να υπήρχε εξαρχής στον κόσμο.

Η κοσμολογία του Αναξαγόρα κινείται στο πλαίσιο της ιωνικής παράδοσης, την οποία όμως ανανεώνει ουσιαστικά. Και η δική του θεωρία υποστηρίζει ότι στην ιστορία του σύμπαντος υπήρχε μια αρχική κατάσταση, κατά την οποία «όλα τα πράγματα ήταν μαζί». Βασίλευε δηλαδή απόλυτη απροσδιοριστία. Ο Αναξαγόρας ωστόσο δεν κάνει λόγο για ένα πρωταρχικό υλικό, όπως οι Ίωνες στοχαστές αλλά για μια αρχική αδιαφοροποίητη κατάσταση στην οποία περιέχονται όλα τα σπέρματα των όντων, διαφοροποιημένα ποιοτικά ευθύς εξαρχής, αλλά όχι ακόμα συναρμοσμένα μεταξύ τους, στις αναλογίες εκείνες που προσδίδουν σε κάθε πράγμα την ταυτότητα του. Κάθε ον του φυσικού κόσμου περιέχει σε μικρή αναλογία κομμάτια όλων των φυσικών υποστάσεων, αποτελώντας έτσι μια περιεκτική μικρογραφία της πολυμορφίας του σύμπαντος. Όταν εμείς χαρακτηρίζουμε ένα επιμέρους ον ως αυτό ή εκείνο, αναφερόμαστε στην υπόσταση που υπερτερεί μέσα του.

Η κοσμολογία του δεν προϋποθέτει την ύπαρξη μιας φυσικής αρχής, από την οποία γεννήθηκε ο κόσμος αντίθετα πιστεύει ότι οι αρχές αυτές ήταν άπειρες στον αριθμό, καθώς και πανομοιότυπες ως προς την ποιότητα και την ποσότητα. Συνεπώς, ο Αναξαγόρας αντικαθιστά την ιδέα ενός σύμπαντος που αναπτύσσεται κατά τρόπο ευθύγραμμο (από κάτι απροσδιόριστο προς κάτι που είναι προσδιορισμένο) με την πολυπλοκότερη ιδέα ενός κόσμου του οποίου οι ποικίλες φάσεις καθορίζονται από τις ισορροπίες και τις προκαθορισμένες συνδέσεις των συστατικών του στοιχείων.Κανένα στοιχείο δεν είναι απόλυτο ή πρωταρχικό, τίποτα δεν μπορεί να ειδωθεί ξεκομμένο από τις σχέσεις του με ολόκληρο το σύμπαν. Αν σε όλα αυτά τολμήσει κάποιος να αντικαταστήσει τις λέξεις σύμπαν και κόσμος με τη λέξη κοινωνία τότε πολύ εύκολα μπορεί να οδηγηθεί στο συμπέρασμα ότι ολόκληρη η κοσμολογία του Αναξαγόρα έχει ως πρότυπό της όλα όσα τη στιγμή εκείνη συμβαίνουν στην Αθήνα με τον τρόπο που συμβαίνουν. Και αυτό γίνεται ακόμα σαφέστερο μέσα από τον τρόπο που ο Αναξαγόρας επιλέγει να οργανώσει αυτό το σύμπαν.

Η πρωτοκοσμική, λοιπόν, κατάσταση χαρακτηρίζεται από τον Αναξαγόρα ως κατάσταση αδιάκριτης μείξης των σπερμάτων: των βασικών δομικών στοιχείων, τα οποία είναι άπειρα και αθέατα και αποτελούν τις πρώτες μορφές οργάνωσης της πραγματικότητας, ενσωματώνοντας εν δυνάμει τα ουσιώδη συστατικά όλων των υλικών υποστάσεων. Αυτές συντίθενται στη συνέχεια από εκείνα τα βασικά αναλλοίωτα υλικά - σπέρματα, εξακολουθώντας να περιέχουν «λίγο απ' όλα»

Ο νους

Το πέρασμα από την πρωταρχική αδιαφοροποίητη κατάσταση των «σπερμάτων» στην οργάνωση που χαρακτηρίζει το σύμπαν, οφείλεται κατά τον Αναξαγόρα στην επέμβαση μιας εξωτερικής οργανωτικής αρχής, η οποία επιδρά στο αδιαφοροποίητο και καθορίζει τη διαδικασία της διαμόρφωσής του και αυτή δεν είναι άλλη από τοΝου. Σύμφωνα μ' αυτόν αρχή του κόσμου είναι ο Νους. Αυτός σε σχέση με τα σπέρματα δεν έχει σχέση «μητρική» δηλαδή δεν τα γεννά ούτε τα τρέφει, αλλά σχέση «πατρικής εξουσίας» λειτουργεί δηλαδή ως αρχή που τα οργανώνει και τα μορφοποιεί σύμφωνα με ένα σχέδιο κι έναν νόμο τον οποίο επιβάλλει ο ίδιος. Ο νους του Αναξαγόρα επιτελεί λειτουργία όμοια με εκείνη της φιλότητας και του νείκους του Εμπεδοκλή: είναι κινητική αιτία που καθορίζει τον τρόπο μείξης και διάκρισης των βασικών και αναλλοίωτων φυσικών υποστάσεων. Ο ίδιος ωστόσο είναι άμεικτος και αμιγής και σε αυτή ακριβώς την ιδιότητα του οφείλεται η απεριόριστη επίδραση που ασκεί στο κοσμικό γίγνεσθαι.

Ωστόσο παρά την κατηγορηματική δήλωση ότι ο νους ελέγχει όλα τα πράγματα, ο Αναξαγόρας φαίνεται να περιορίζει την κοσμολογική λειτουργία του στην εκκίνηση της περιστροφικής κοσμικής κίνησης η οποία ακολούθως συνεχίζεται και επεκτείνεται βάσει δικών της νόμων. Φαίνεται λοιπόν ότι είχε δίκιο ο πλατωνικός Σωκράτης, στον Φαίδωνα, εξέφραζε την απογοήτευσή του για το ρόλο που ο Αναξαγόρας επιφύλασσε στον νου.

Η γνώση και οι τέχνες

Σε σχέση με τη γνώση ο Αναξαγόρας πιστεύει ότι αυτή αναπτύσσεται μέσω «της εμπειρίας, της μνήμης, της σοφίας και της τεχνικής» εισάγοντας μια σημαντική καινοτομία: πηγές της γνώσης είναι η εμπειρία και η συσσώρευσή της στη μνήμη. Πιστεύει ωστόσο ότι η γνώση δεν είναι αυτοσκοπός αντίθετα αυτή καταξιώνεται μέσα από την πρακτική εφαρμογή της, στρέφει το βλέμμα του σ' εκείνες τις τέχνες που είναι μεν διανοητικές συνδέονται όμως στενά με τη χειρωνακτική εργασία (κτίστης, γιατρός) και υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι το ευφυέστερο ζώο, επειδή έχει χέρια».

Βιβλιογραφία

Vegetti Mario, Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, Εκδ. Τραυλός, Αθήνα 2003.
Βιρβιδάκης κ.α., Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: από την Αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα, Εκδ. Εαπ, Πάτρα 2000.
Πηγή: http://fereniki1.pblogs.gr