Αρχέλαος o Αθηναίος (490 - 420 π.κ.χ.)

Προσωκρατικός φιλόσοφος, γνωστός σαν μαθητής του Αναξαγόρα και δάσκαλος του Σωκράτη. Μ’ αυτό το ρόλο ο Αρχέλαος παρουσιάστηκε από τη δοξογραφική παράδοση σαν ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στην ιωνική φυσική και την αττική ανθρωπολογία. Ήταν διαδεδομένη η αντίληψη πως ο Αρχέλαος μετέφερε πρώτος στην Αθήνα την ιωνική φυσική, ότι ήταν ο τελευταίος φυσικός και μαζί ο πρώτος που ασχολήθηκε με ηθικά προβλήματα καθώς και ότι διετέλεσε δάσκαλος του Σωκράτη.

Ο Αρχέλαος επεξεργάστηκε το φυσικό σύστημα του Αναξαγόρα, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στο ζήτημα της γένεσης του κόσμου και της ζωής. Όλος ο κόσμος, κατά τον Αρχέλαο, ξεκίνησε από μια αρχέγονη ύλη, ανάμικτη και συμπαγή υλική μάζα, που ένα μέρος της ήταν σύμφυτο με τον νου. Ο νους, δηλαδή, δεν θεωρείται εδώ, όπως στον Αναξαγόρα, μη επιδεκτικός ανάμιξης και καθαρός. Επιπλέον, ενώ ο Αναξαγόρας σκέφθηκε τον νου ως την αρχική κινητήρια δύναμη, ο Αρχέλαος δεχόταν ως κινητική αρχή τον αποχωρισμό, την αυτόματη και μηχανική λειτουργία αποχωρισμού θερμού και ψυχρού στοιχείου. Το θερμό και το ψυχρό είναι αντίθετα - και από την άποψη επίσης πως το θερμό είναι αυτό που κινείται και το ψυχρό αυτό που ηρεμεί. Το θερμό επενεργεί πάνω στο ψυχρό και κάνει τον πάγο να λιώσει και να γίνει νερό. Το νερό γίνεται, με την επενέργεια του θερμού, εν μέρει αέρας (υδρατμοί) και εν μέρει γη. Η γη ισορροπεί στο μέσο και ο αέρας συγκρατεί τα πάντα και ελέγχει το σύμπαν, καθώς αναδίδεται μέσα από την κοσμική καύση. Αρχικά, προτού η γη γίνει ξηρή, μια τεράστια λίμνη απλωνόταν από άκρη σε άκρη. Και οι πρώτοι οργανισμοί γεννήθηκαν ακριβώς μέσα στη λάσπη, καθώς θερμαινόταν η γη στο κάτω μέρος της, όπου αναμιγνυόταν το θερμό και το ψυχρό. Η αρχική λοιπόν κοιτίδα όλων των ζωντανών οργανισμών, των ζώων και των ανθρώπων είναι η λάσπη που αποτέλεσε και την κοινή τροφή όλων. Η ζωή συνεχιζόταν, έπειτα, αυτοδύναμη με τη γένεση του ενός ζώου από το άλλο. Ο αποχωρισμός τελικά των ανθρώπων από τα άλλα ζώα ήταν μια πορεία ανάπτυξης, που εξηγεί την αρχή του πολιτισμού και της πολιτείας.

Κατά τον Αρχέλαο, ο νους είναι ομοιόμορφα κατανεμημένος μέσα από όλα τα ζώα, μόνο που το καθένα απ’ αυτά χρησιμοποιεί τον νου με διαφορετική ένταση. Έτσι, άλλα ζώα αναπτύσσουν μεγαλύτερη ταχύτητα νου και άλλα μικρότερη. Η εξυπνάδα στα ζώα καθορίζεται από το μέτρο της ταχύτητας του νου που ενυπάρχει σε κάθε ζώο.

Φαίνεται πως η θεωρία του για την αρχή του πολιτισμού αποτελούσε μια απόληξη της κοσμογονίας και ζωογονίας του. Προσπαθώντας να ανασυγκροτήσει την αρχική κατάσταση της συλλογικής ανθρώπινης ζωής και τη σύσταση πολιτικής κοινωνίας, διατύπωσε φιλοσοφικές ενοράσεις για τους νόμους, το δίκαιο, τα ήθη, γενικά για την πολιτεία και τον πολιτισμό. Προς αυτή την κατεύθυνση, μάλιστα, φαίνεται πως δέχθηκε την επίδραση του σοφιστή Πρωταγόρα, που ήταν σύγχρονός του και είχε σκεφτεί ειδικά πάνω σε τέτοια ζητήματα. Ο Αρχέλαος εξηγούσε, περιγράφοντας την προέλευση των ηθών, του δικαίου και της πολιτείας, πως το δίκαιο διαμορφώθηκε βαθμιαία και στους επιμέρους λαούς διαφορετικά, ότι το δίκαιο εξαρτάται από τις ισχύουσες απόψεις, από τον νόμο που δεν έχει αναπτυχθεί όμοια παντού.

Αν και ο Αρχέλαος, λοιπόν, εμπνέεται από άλλους φιλοσόφους (από τον Αναξαγόρα πιο πολύ και από τον Πρωταγόρα καθώς και από τον Αναξίμανδρο στην εξήγηση της αρχής της ζωής και τον Εμπεδοκλή ως προς τη λειτουργία των υλικών στοιχείων), ωστόσο αυτός κατόρθωσε να συνθέσει μια αξιόλογη για την εποχή του κοσμογονία και ζωογονία, και ιδιαίτερα μια σοβαρή, καθώς φαίνεται, θεωρία για την αρχή του πολιτισμού.

Πηγή: www.mousa.gr