Αρχαιοκαπηλίες των Γερμανών στην Κρήτη της κατοχή

Την γενική διεύθυνση των ανασκαφών στην Κρήτη είχε ο αρχαιολόγος F. Matz. Τις ανασκαφές διηύθυναν οι E. Kirsten, K. Grundmann, H. Drerup, U. Jantzen και G. Welter.

Στην Κνωσό ο στρατηγός Ringel επανειλημμένως εζήτησε από τον φύλακα και εν τέλει πήρε τα κλειδιά του Στρωματογραφικού Μουσείου, για να μελετήσει, όπως ισχυριζόταν, τις αρχαιότητες. Στην πραγματικότητα, αφαίρεσε τουλάχιστον τρία πλήρη κιβώτια με διάφορες αρχαιότητες «για να τα μελετήσει».

Μεταξύ των αντικειμένων του ενός κιβωτίου, υπήρχαν:

• 11 πήλινα μινωικά αγγεία,
• μια χάλκινη υδρία,
• ένα λίθινο τριποδικό αγγείο,
• 6-7 υάλινες χάνδρες περιδεραίου,
• κάποια τεμάχια ωοκελύφων αγγείων,

και πολλά άλλα, που ο Έλληνας φύλακας δεν μπόρεσε να διακρίνει! Η ανάμειξη του περιεχομένου πολλών κιβωτίων του Μουσείου, που επέφερε αταξία, ήταν μια επίσης μεγάλη καταστροφή. Για ημέρες μεταφέρονταν αρχαία αντικείμενα από το Μουσείο στην Έπαυλη Αριάδνη, όπου διέμενε ο στρατηγός, και απ’ όπου μεταφέρθηκαν στην Γερμανία, τόσο αυτά, όσο και οι αρχαιότητες που ευρίσκονταν στην Έπαυλη Αριάδνη, οι οποίες ήσαν:

• ακέφαλο άγαλμα (ελληνιστικών χρόνων),
• τεμάχιο λάρνακος (με ανάγλυφες παραστάσεις),
• κεφαλή αγάλματος ανδρός,
• λίθινο ανάγλυφο με παράσταση ανδρός,
• χάλκινο ξίφος,
• τρεις λυχνίες,
• διάφοροι ημικατεργασμένοι λίθοι (μινωικής εποχής),
• αγγείο από στεατίτη λίθο (μινωικής τέχνης).

Και από την αποθήκη, νοτίως της επαύλεως αφαιρέθηκαν:

• 10-15 λύχνοι,
• δυο πήλινες μήτρες (ελληνιστικής εποχής),
• δυο πήλινα ειδώλια,
• 9 αγγεία (ελληνιστικών χρόνων, προερχόμενα από «το ελληνιστικό κα­μίνι των μοναστηριακών»),
• 3-5 αγγεία μινωικής τέχνης,

ενώ αφαιρέθηκαν και τα περισσότερα μικρά αρχαία αντικείμενα, από τα ερμάρια της επαύλεως, πλην λίγων ασήμαντων. Ο διευθυντής του Μουσείου επανειλημμένως, και εγγράφους και αυτοπροσώπως εζήτησε από τον στρατηγό να επιστραφούν οι αρχαιότητες. Αυτός όμως δεν επέστρεψε παρά ελάχιστα και ασήμαντα. Την κλοπή πιστοποίησε ο Γερμανός αρ­χαιολόγος, ταγματάρχης Schonebeck, και την ομολόγησε στον διεύθυνση της Αρχαιολογικής Υπη­ρεσίας, καθηγητή Κεραμόπουλο, παρουσία και του Γερμανού αρχαιολόγου Kraiker. Αμφότεροι, επιβεβαίωσαν (στις 18.9.1941) ότι θα φροντίσουν για την επιστροφή των κλεμμένων αρχαιοτήτων της Κνωσού, κάτι που φυσικά δεν πραγματοποιήθηκε.

Ο Ringel δεν σταμάτησε στις κλοπές. Προέβη και σε παράνομες ανασκαφές. Διέταξε την εκτέλεση ανασκαφών, χωρίς καμμιά προσυνεννόηση με την ελληνική αρχαιολογική υπηρεσία! Τον Νοέμβριο του 1941 έκαμε 10ήμερη ανασκαφή στο Μικρό Ανάκτορο, την οποία διηύθυναν οι Γερμανοί αρχαιολόγοι A. Schorgendorfer και Ulf Jantzen. Κανένα από τα ευρή­ματα αυτής δεν παρεδόθη στην ελληνική επίσημη υπηρεσία.

Δεν φθάνει που έκλεβαν αξιωματικοί, έκλεβαν και στρατιώτες. Από το ιερό (υστερομινωικής III περιόδου) του ανακτόρου της Κνωσού, επίσης, Γερμανοί στρατιώτες αφαίρεσαν αντίγραφα ειδωλίων των θεοτήτων. Η κλοπή έγινε δια διαρρήξεως του παραθύρου του μικρού δωματίου, που ήταν κλεισμένο με ήλους.

Ο βασιλικός τάφος των Ισοπάτων της Κνωσού καταστράφηκε ολοκληρωτικός από τους Γερμανούς, στο τέλος του 1941, για να φτιάξουν με το οικοδομικό υλικό του παραπήγματα επάκτιων πυροβολείων! «Οι Γερμανοί (Kraiker) ψεύδονται λέγοντες ότι (ο τάφος των Ισοπάτων) δεν είχε σημειωθή, ενώ είχε συμπεριληφθή εις τον κατάλογο των αρχαιολογικών μνημεί­ων», σημειώνει η ελληνική έκθεση.

Στην Κνωσό οι Γερμανοί κατέστρεψαν και τον χώρο που ο Έβανς είχε ταυτίσει το παλλάτι του Μίνωα με τον λαβύριν­θο. Το 1941 μετέτρεψαν τον αρχαιο­λογικό χώρο στην μεγαλύτερη αποθήκη πυρομαχικών της Ανατ. Μεσογείου και άνοιξαν και δεύτερη, μεγαλύτερη, είσο­δο. Το φθινόπωρο του 1944 όταν απο­χωρούσαν από την Κρήτη, οι Γερμανοί ανατίναξαν τις εισόδους «για να μην πέ­σουν τα πυρομαχικά στα χέρια των Συμμάχων».

Κατά την διάρκεια των εργασιών αναπλάσεως της Λεωφόρου Κνωσού, ευρέθησαν - στο ύψος της Β΄ ΔΟΥ - συλλημένοι θολωτοί μινωικοί τάφοι. Όπως διαπίστωσαν οι αρχαιολόγοι είχαν συλληθεί επί Κατοχής, και πιθανότατα από Γερμανούς, αφού ευρέθησαν διάφορα αντικείμενα (αξίνες, μικρά φτυάρια, μπουκάλια) όλα με τον αγκυλωτό σταυ­ρό των ναζί.

Στην Φαιστό, οι Γερμανοί εγκαταστά­θηκαν πολύ πλησίον της αρχαίας πόλεως. Τοποθέτησαν πυρομαχικά εντός των μινωικών αποθηκών! Οι δε ανασκαφές βρίσκονταν εντός της οχυρωμένης ζώνης τους! Γερμανοί στρατιώτες της φρουράς Αμπελούζου, καθώς εκτελούσαν ορύγματα, τον Μάιο του 1942, αφαίρεσαν 20 διάφορα μικρά αγγεία που βρήκαν. Τον Ιανουάριο του 1943 εκλάπησαν από ένα πιθάρι της υπόγειας αποθήκης, όπου φυλάσσονταν προς πληρέστερη ασφάλεια, 5-6 μικρά, αλλά σημαντικά αγγεία. Άλλοι Γερμανοί στρατιώτες, που εκτελούσαν εργασίες ορυγμάτων, παρά την Φαιστό, τον Μάιο του 1942, γκρέμισαν απ’ τον Α. γκρεμό 10 λίθους, εκ των οποίων οι 5 έφεραν εγχάρακτο το σημείο «Ψ»! Οι άλλοι δε, ήσαν εργασμένοι ωοειδώς. Οι λίθοι καταστράφηκαν! Οι ίδιοι γκρέμισαν και δυο κιονίσκους της Α. πλευράς της κεντρικής αυλής. Σαν να μην έφθαναν αυτά, κατά την έκθεση πάντα, στις 11.1.1943 λίθοι του αρχαίου ελληνικού ναού χρησιμοποιήθηκαν από τους Γερμανούς για τα ορύγματα και οι ίδιοι γκρέμισαν μέρος του υδαταγωγού της Ν. πλευράς της κεντρικής αυλής! Επίσης, στον γκρεμό ρίχτηκαν από τους ίδιους Γερμανούς αρχαίοι λίθοι κατεργασμένοι, της Α. πλευράς! Καταστράφηκαν δυο πίθοι της μεσομινωικής μεγάλης αποθή­κης, καθώς και πολλά τεμάχια πίθων και γύψινων πλακών.

Από την Γόρτυνα εξαφανίσθηκαν:

• ένα άγαλμα νύμφης (ή της Αφροδίτης) ρωμαϊκής εποχής,
• ένα ανάγλυφο καθήμενης γυναίκας,
• ένα επιτύμβιο (ελληνιστικών χρόνων), καθώς και
• δυο μικρές κεφαλές.

Ως πιθανός υπεύθυνος φαίνεται ο στρατηγός Ringel. Στην ίδια αρχαία και ιστορική πολι­τεία, οι Γερμανοί μετακίνησαν από το πλακόστρωτο μεγάλες πλάκες, κατέστρεψαν επενδύ­σεις οπτής πλινθοδομής τοίχων ρωμαϊκής εποχής.

Τα μεγάλης αρχαιολογικής σημασίας λατομεία της αρχαίας Γόρτυνος χρησιμοποιήθηκαν από τους Γερμανούς ως αποθήκη πυρομαχικών, πολεμοφοδίων και τροφίμων! Για τον λόγο αυτό, μετατόπισαν και μετέτρεψαν λίγο και το εσωτερικό τους. Έγιναν δραστήριες ενέργειες να διασωθούν, από την σχεδιαζόμενη ανατίναξή τους, οι κάτοικοι προσφέρθηκαν να μεταφέρουν με προσωπική αγγαρεία και κίνδυνο της ζωής τους τα πυρομαχικά, αλλά εν τέλει τα αρχαία λατομεία της Γόρτυνος ανατινάχθηκαν από τους Γερμανούς, στις 16.9.1944. Έτσι κα­ταστράφηκε το μοναδικό αυτό μνημείο της Ιστορίας!

Το δάπεδο του Ισείου Γόρτυνος ανατινάχθηκε το φθινόπωρο του 1941, από τους Γερμα­νούς, με σκοπό ανευρέσεως θησαυρών! Στον Πύθιο της Γόρτυνος επίσης έγινε μικρής κλίμακος ανασκαφή (λίγων μέτρων), από άγνωστους Γερμανούς στρατιωτικούς της Κατοχής, το φθινόπωρο του 1941.

Οι Γερμανοί κατέστρεχραν - όχι μόνον τον σημερινό οικισμό του Λέντα - αλλά κανονιοβόλησαν ακόμη και τους κίονες του Ασκληπιείου της παρακείμενης του αρχαίας μινωικής πόλεως Λεβήν, περιοχή η οποία κατοικείται από την 3η χιλιετία π.κ.χ.!

Στην Αμνισό, χάριν καταστροφής και μόνον, Γερμανοί στρατιώτες κατέστρεψαν με βάρβα­ρο τρόπο το πλακόστρωτο, τις παραστάδες και την μικρή τρίβαθμο κλίμακα, από την «Έπαυ­λη των Κρίνων»

Γερμανοί στρατιώτες κατέστρεψαν γυψόπλακες και πήλινα διαχωρίσματα, ενώ μετακίνη­σαν λίθους της αυλής του «βήματος» στο Χάνι Νιρού.

Η αίθουσα των αρχαιοτήτων (Μουσείο) στο Καστέλλι χρησιμοποιήθηκε από τους Γερ­μανούς ως κρατητήριο, χωρίς να φροντίσουν προηγουμένως να την κενώσουν. Κατά την διενέργεια στρατιωτικών έργων στο Καστέλλι Κισσάμου Χανίων πολλάκις ανευρίσκοντο αρχαιότητες, οι οποίες δεν παραδίδονταν στην αρμόδια ελληνική υπηρεσία. Επί πλέον, στις 31.7 1943 και 21.11.1943 οι Γερμανοί αφαίρεσαν από την Αρχ. Συλλογή Καστελλιού:

• 4 γλυπτά,
• 22 πήλινα,
• 8 μεταλλικά,
• ένα υάλινο και
• πολλά νομίσματα (1-80)!

«Το 1944 μετά την αποχώρηση των Γερμανών από την Κίσαμο διαπιστώθηκε ότι είχαν κλαπεί πολλές αρχαιότητες, κυρίως επιγραφές, πολλά αντικείμενα, αλλά και εκατοντάδες αρχαία νομίσματα από την τότε συλλογή της περιοχής, που φυλασσόταν στο ισόγειο του σημερινού μουσείου. Ποτέ δεν έγινε μία προσπάθεια να βρεθούν οι θησαυροί αυτοί - που σίγουρα θα βρίσκονται σε κάποιο μουσείο στην Γερμανία ή στην Αυστρία - παρ’ όλο που τα περισσότερα αντικείμενα ήταν καταγεγραμμένα».

Από το χωριό Αγ. Τριάς Γερμανοί «αφαίρεσαν» λίθους από το μινωικό ανάκτορο! Από την αρχαιότερη έπαυλη οι Γερμανοί κατέστρεψαν ουσιωδώς τα δάπεδα (από γυψόλιθο), επενδύ­σεις τοίχων και θρανία. Και έθραυσαν και κάποιους αρχαίους πίθους.

Η αίθουσα των αρχαιοτήτων (Μουσείο) στα Χανιά χρησιμοποιήθηκε από τους Γερμανούς ως κρατητήριο, χωρίς να φροντίσουν προηγουμένως να την κενώσουν. Οι Γερμανοί κα­τεδάφισαν τα ενετικά οικοδομήματα (του 1598!) επί της οδού Κανεβάρο στα Χανιά, τα οποία είχαν ανακηρυχθεί με υπουργική απόφαση «διατηρητέα ιστορικά μνημεία»!

Ο Γερμανός δ/κτής του Φρουρίου Κρήτης έδωσε διαταγή και διενεργήθηκαν ανασκαφές - άνευ αδείας - και «όχι για πολεμικούς ή στρατιωτικούς λόγους, απλώς προς ικανοποίηση των υπερφίαλων ορέξεών του». Και σημειώνει η έκθεση: «Ίσως ιδέαι ως του Ναπολέοντος να μη ήσαν άσχετοι προς τας ενεργείας ταύτας». Διενεργήθησαν, λοιπόν, το θέρος του 1942, οι εξής ανασκαφές - άνευ φυσικά αδείας:

1. Στο Σπήλαιο του ακρ. Κυάμου, παρά την Ι.Μ. Γουβερνέτου, από τον αρχαιολόγο Ulf Jant- zen. Στο λεγόμενο Κουμαρόσπηλιο βρήκαν πλήθος οστράκων (νεολιθικών, μυκηναϊκών, ρωμαϊκής και μεσαιωνικής εποχής). Απ’ αυτήν την ανασκαφή, κάποια όστρακα μεταφέρθηκαν στο Μουσείο Χανίων.
2. Στις θέσεις «Θρόνος» και «Μοναστηράκι» στην επαρχία Αμαρίου Ρέθυμνου ανασκαφές έκαμε ο αρχαιολόγος Ε. Kirsten. Κάποια από τα ευρεθέντα αγγεία μεταφέρθηκαν στο Μουσείο Χανίων.
3. Στο Σπάθα (αρχαίο Δικτύνναιον), στον ναό της Δικτύννης Αρτέμιδος έκαμαν ανασκαφές οι αρχαιολόγοι G. Welter και Ulf Jantzen.
4. Στην θέση της αρχαίας πόλεως Άπτερα, έκαμε ανασκαφές ο αρχαιολόγος Η. Drerup, στο μικρό ιερό που χρονολογείται στα τέλη του 5ου ή στις αρχές του 4ου π.κ.χ. αι. το οποίο αποτελείτο από δυο σηκούς, που καθένας τους έχει μια θύρα στ' ανατολικά. Οι Γερμανοί ανέσκαψαν και το «διμερές ιερό» της πόλεως.
5. Στ’ Αποδούλου.
6. Στην πόλη των Χανίων
7. Στ’ ακρ. Τιτύρου Χανίων.

Στο Απεσωκάρι Μεσσαράς, πάλι κατά διαταγήν του Γερμανού φρουράρχου Κρήτης, έκαμε ανασκαφές, το φθινόπωρο του 1942, ο αρχαιολόγος Schorgendorfer. Ο σκοπός της ανασκαφής ήταν η αποκάλυψη ενός κυκλικού τάφου και ενός μινωικού συνοικισμού. Η ανασκαφή διήρκεσε δυο μήνες. Είναι άγνωστο, εάν όσα παραδόθηκαν στην ελληνική υπηρεσία είναι όσα ευρέθησαν στην εν λόγω ανασκαφή.

Στην Κολόννα οι Γερμανοί κατέστρεψαν οικία ελληνορωμαϊκών χρόνων, της ανασκα­φής του Άγγλου Pendelbury.

Η αίθουσα των αρχαιοτήτων (Μουσείο) στο Ηράκλειο χρησιμοποιήθηκε από τους Γερμανούς ως κρατητήριο, χωρίς να φροντίσουν προηγουμένως να την κενώσουν. Μετά ζήτησαν επείγουσες μετακομίσεις των αρχαίων, που είχαν ως συνέπεια την φθορά τους. Ζήτησαν μάλιστα το Μουσείο και για επίδειξη μπαλέτου! Το Μουσείο μετατράπηκε και σε πρόχειρο νοσοκομείο! Και Σχολή Χημικού Πολέμου! Και στέγη για τους υπό διαμετακόμιση Ιταλούς αιχμαλώτους! Οι Γερμανοί τοποθέτησαν πυροβόλα στον περίβολο του Μουσείου, παρά τις δι­αμαρτυρίες των εντοπίων. Το δε Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, ένα από τα σπουδαιότε­ρα του είδους του παγκοσμίως, χρησιμοποιήθηκε από τους Γερμανούς για αποθήκη πυρομαχικών! Γερμανός ταγματάρχης έθραυσε την θύρα επιγραφικού τμήματος δια λακτισμάτων και μαζί με αυτήν και έναν αρχαίο πίθο. Όταν μάλιστα αποχωρούσε ο στρατηγός Ringel ζητήθηκε επιμόνως από τους Γερμανούς να παραδώσει ο έφορος αρχαιότητες του Μουσείου, για να τις δωρίσουν στον αποχωρούντα αξιωματικό!

Ο «χορός των κλεμμένων αρχαίων της Κρήτης και των εκ λαθρανασκαφής προερχόμενων ευρημάτων, που επισήμως παρουσιάζονται και νομιμοποιούνται στην Γερμανία» καλά κρατεί έως και τις ημέρες μας. Θυμίζω απλώς, πως με αφορμή την έκθεση «Στον Λαβύρινθο του Μίνωος - Κρήτη, ο παλαιότερος ευρωπαϊκός πολιτισμός», ο αείμνηστος καθηγητής Ιωάν­νης Σακελλαράκης κατήγγειλε, ότι μαζί με τα νόμιμα αρχαία - των οποίων ο κύριος όγκος προερχόταν από το Μουσείο Ηρακλείου - εμφανίσθηκαν και ευρήματα ανήκοντα σε Ελβετό παλαιοπώλη, ονόματι Borowski, ο οποίος διατηρούσε ιδιωτικό μουσείο στα Ιεροσόλυμα. Ο κ. Σακελλαράκης υποστήριξε ότι τα αρχαία αντικείμενα προέρχονται από την κεντρική Κρήτη και είναι προϊόντα λαθρανασκαφής και λαθρεμπορίας! Θεώρησε δε, απαράδεκτο να εκτίθενται μαζί με τα νόμιμα ευρήματα των μουσείων. Ισχυρίσθηκε, τέλος, ότι με την παρου­σία τους στην έκθεση και στον κατάλογό της, γίνεται προσπάθεια νομιμοποιήσεώς τους! Η έκθεση, μάλιστα, τελούσε υπό την αιγίδα του τότε Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας! Σχετικό άρθρο του καθηγητού Αρχαιολογίας και μελέτη του μινωικού πολιτισμού, Πήτερ Γουώρεν. Αλλά και άλλοι αρχαιολόγοι μίλησαν για «ξέπλυμα αρχαίων».

Στα Μάλια οι Γερμανοί «αφαίρεσαν» φύλλα λαμαρίνας, που χρησίμευαν για την προφύ­λαξη των αρχαιοτήτων - όπως είχαν κάμει πρωτύτερα και οι Ιταλοί!

Ο Σκλαβόκαμπος βομβαρδίσθηκε επίσης επί Κατοχής, από τους Γερμανούς και φυσικά κατεστράφη σχεδόν ολοσχερούς!

Ο αρχαίος μινωικός (του 1300 π.κ.χ.) τάφος του Μάλεμε έπαθε και αυτός ζημιές από τις βόμβες των Γερμανών.

Τον οχυρωμένο αρχαίο μινωικό οικισμό στο Καστρί Λασιθίου κατέλαβαν οι Γερμανοί το 1940, για να εδραιώσουν την θέση τους στην γύρω του περιοχή .

Γιώργος Λεκάκης