Το ανατολικό αέτωμα του Ναού του Διός στην Αρχαία Ολυμπία

Οι μορφές των αετωμάτων είναι, περίπου, μιάμιση φορά μεγαλύτερες από το φυσικό και οι θεοί στο κέντρο έχουν περίπου ύψος 3,15 μ. Τα γλυπτά είναι ολόγλυφα και ήταν στερεωμένα στο αέτωμα με συνδέσμους. Σε αρκετά μεγάλο τμήμα του πίσω μέρους τους δεν είναι τελειωμένα ή ακόμη υπάρχουν ατέλειες στην απόδοση της κόμης. Φυσικά, δε θα πρέπει να κατακρίνουμε τον καλλιτέχνη αλλά να σκεφτούμε ότι τα γλυπτά ήταν τοποθετημένα σε αρκετό ύψος και οι λεπτομέρειες - ατέλειες θα αποδίδονταν - καλύπτονταν με χρώμα.

"Η σύνθεση θεωρείται στατική, (John Boardman, Ελληνική πλαστική, Κλασική περίοδος) και μόνο η γνώση του θέματός της μας επιτρέπει να αντιληφθούμε την ένταση της σκηνής. Οι άξονες στην κεντρική ομάδα είναι κάθετοι, σχηματίζοντας τετράπλευρο πάνω από το μεσαίο μετακιόνιο της πρόσοψης του ναού και φαίνονται σχεδόν σαν τμήματα της αρχιτεκτονικής του κτηρίου, ενώ η συμμετρία των άλλων μορφών μόλις διασπάται από τις διαφορετικές στάσεις των γονατιστών ή ανακλινόμενων μορφών και των αλόγων, που είναι ακίνητα ή στρίβουν."

Αποδίδεται με επιτυχία η ανθρώπινη ανατομία και η αντίθεση των μαχόμενων μορφών και ομάδων. Παρατηρείται μια ένταση στην έκφραση των προσώπων, κάτι που θα αποφύγει η τέχνη της κλασικής περιόδου.

Κατά μία εκδοχή το αέτωμα υποθέτουμε ότι θα ήταν κάπως έτσι.

Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, την οποία υιοθετεί το Μουσείο στην Ολυμπία, το αέτωμα ήταν κάπως έτσι

Στο ανατολικό αέτωμα ιστορήθηκε ο μύθος της αρματοδρομίας μεταξύ του Οινόμαου και του Πέλοπα.

Σύμφωνα με τους μύθους ο Οινόμαος ήταν γιος του Άρη και μιας από τις κόρες του θεού - ποταμού Ασωπού της Άρπιννας ή της Ευρυθόης ή ακόμη και της Πλειάδας Στερόπης. Ήταν βασιλιάς της Πίσας στην Ήλιδα. Παντρεύτηκε την Στερόπη και απέκτησε μια κόρη, την Ιπποδάμεια.

Η Ιπποδάμεια ήταν πολύ όμορφη και τη ζητούσαν σε γάμο πολλοί νέοι, όμως ο Οινόμαος αρνιόταν επίμονα να τη δώσει σε κάποιον. Ίσως να ήταν ερωτευμένος μαζί της, ίσως να φοβόταν και κάποιο χρησμό που του είχε φανερώσει ότι θα πέθαινε από το γαμπρό του. Για να αποφύγει τους μνηστήρες, τους ανάγκαζε να συναγωνιστούν μαζί του σε αρματοδρομία. Τα άλογα όμως του δικού του άρματος ήταν ιερά και του τα είχε δώσει ο πατέρας του, ο Άρης. Πριν από την αρματοδρομία, ο ίδιος θυσίαζε ένα κριάρι στο Δία και την ώρα εκείνη ο επίδοξος μνηστήρας άρχιζε την κούρσα, που τέρμα της ήταν ο βωμός του Ποσειδώνα στην Κόρινθο. Ο Οινόμαος ξεκινούσε αφού είχε τελειώσει τη θυσία, και όπως είναι φυσικό με τα άλογα που είχε, έφτανε και προσπερνούσε τον άτυχο μνηστήρα, τον οποίο σκότωνε στο τέλος. Όταν εμφανίστηκε ως μνηστήρας ο Πέλοπας, ο Οινόμαος είχε ήδη καρφώσει στην πόρτα του σπιτιού του δώδεκα κεφάλια.

Ο Πέλοπας είναι γιος του Τάνταλου και της Κλυτίας ή της Ευρυάνασσας ή της Ευρυσθάνασσας ή της Ευρυθεμίστης, κτλ. Ο Τάνταλος κατάγεται από τη Μικρά Ασία κι όταν ο Ίλος άρχισε πόλεμο εναντίον του ήρθε στην Ελλάδα, φέρνοντας μαζί του θησαυρούς. Τον συνόδευαν Φρύγες μετανάστες, των οποίων τους τάφους τους έδειχναν στη Λακωνία μέχρι την ιστορική εποχή.

Σύμφωνα με τους μύθους ο Πέλοπας είχε προσφερθεί από τον πατέρα του ως γεύμα στους θεούς. Οι μυθογράφοι λένε ότι ο Τάνταλος ενήργησε έτσι είτε γιατί ήθελε να ελέγξει την οξυδέρκεια των θεών είτε γιατί υπήρχε λιμός εκείνη την εποχή κι από ευσέβεια αναγκάστηκε να προσφέρει στους θεούς το γιο του. Οι θεοί αναγνώρισαν τον Πέλοπα και δεν έφαγαν, εκτός από τη Δήμητρα, που πεινασμένη καθώς ήταν καταβρόχθισε έναν ώμο. Οι θεοί αποκατέστησαν το σώμα του Πέλοπα και του ξανάδωσαν τη ζωή. Στη θέση του ώμου που είχε φάει η Δήμητρα κατασκεύασαν έναν άλλο από ελεφαντόδοντο, που αργότερα το έδειχναν στην Ήλιδα.

Ο Ποσειδώνας ερωτεύτηκε τον Πέλοπα και τον πήρε στον ουρανό, όπου έγινε οινοχόος του. Τον έστειλε όμως πίσω στη γη επειδή ο πατέρας του τον χρησιμοποιούσε για να κλέβει νέκταρ και αμβροσία από τους θεούς και να τα δίνει στους θνητούς. Παρόλα αυτά ο Ποσειδώνας παρέμεινε προστάτης του και του δώρισε φτερωτά άλογα κι αργότερα τον βοήθησε στην αρματοδρομία. Η άποψη αυτή για την αρματοδρομία πρέπει να εκφράζεται στο αέτωμα.

Όταν έφτασε ο Πέλοπας στην Ήλιδα ως μνηστήρας, τον είδε η Ιπποδάμεια, τον ερωτεύτηκε παράφορα και για να κερδίσει την αρματοδρομία ο Πέλοπας εξασφάλισε τη βοήθεια του ηνίοχου του πατέρα της, του Μυρτίλου. Τον έπεισε να αντικαταστήσει τις σφήνες στις ρόδες του άρματος με σφήνες από κερί.

Κατά τη διάρκεια της αρματοδρομίας, το άρμα του Οινόμαου διαλύθηκε, ο Οινόμαος μπλέχτηκε στα ηνία και σκοτώθηκε ή τον σκότωσε ο Πέλοπας. Φυσικά ο Πέλοπας παντρεύτηκε την Ιπποδάμεια και απέκτησε πολλά παιδιά με πιο σημαντικά τον Ατρέα και το Θυέστη.

Ο Μυρτίλος, που είχε βοηθήσει τον Πέλοπα τελικά σκοτώνεται από τον Πέλοπα, είτε γιατί προσπάθησε να βιάσει την Ιπποδάμεια, με την οποία ήταν ερωτευμένος, είτε γιατί η Ιπποδάμεια, που είχε προσπαθήσει να τον διαφθείρει χωρίς επιτυχία, τον συκοφάντησε στον άντρα της, ο οποίος τη σκότωσε. Το σημαντικό στη συνέχεια του μύθου ήταν η κατάρα του Μυρτίλου προς τον οίκο του Πέλοπα, που θα φέρει αργότερα τόσες συμφορές στους Πελοπίδες, στον Ατρέα, το Θυέστη, τον Αγαμέμνονα κτλ.