Αρχαίο θέατρο Απτέρας στα Χανιά Κρήτης

Το θέατρο της αρχαίας Απτέρας είναι κατασκευασμένο σε φυσική πλαγιά, στραμμένο προς νότο με άπλετη θέα προς τα Λευκά Όρη. Βρίσκεται κοντά στο νότιο τείχος της πόλης και σε κοντινή απόσταση από τη νοτιοανατολική της είσοδο. Η σημερινή μορφή του θεάτρου ανήκει στη ρωμαϊκή φάση. Ωστόσο διακρίνονται ίχνη της προηγούμενης, ελληνιστικής φάσης του. Αποκαλύφτηκαν 43 εδώλια στη θέση τους, κυρίως στο κεντρικό τμήμα του κοίλου γύρω από μεταγενέστερη ασβεστοκάμινο. Σώζεται μέρος της κεντρικής κλίμακας, οι βαθμίδες της οποίας, είναι λαξευμένες στα εδώλια. Τα εδώλια εδράζονται σε διαμορφωμένη κλιμακωτά αργολιθοδομή, κάθε οριζόντιο επίπεδο της οποίας επιστρώνεται με λεπτή στρώση ασβεστοκονιάματος για την υποδοχή των εδωλίων.

Αποκαλύφτηκαν οι 13 χαμηλότερες βαθμίδες θεμελίωσης παρότι είναι φανερό ότι δεν έχουν διασωθεί οι ανώτερες εξαιτίας νεότερων επεμβάσεων ισοπέδωσης για καλλιέργεια στον αγρό. Κάτω από την πρώτη σειρά εδωλίων διαμορφώνεται ένας αναβαθμός (υποπόδιο) ύψους 39εκ., ο οποίος αποτελείται κατά κύριο λόγο από αρχιτεκτονικά μέλη σε δεύτερη χρήση. Κάτω από το υποπόδιο, διαμορφωνόταν πλατύς διάδρομος κατασκευασμένος από δυο σειρές τραπεζιόσχημων πλακών, με πλευρές ώσεως οι οποίες συγκλίνουν στο κέντρο της ορχήστρας, αρκετές από τις οποίες σώζονται στη θέση τους. Η πρώτη σειρά προς το κοίλο αποτελεί και τις καλυπτήριες πλάκες κτιστού ημικυκλικού αγωγού βάθους 52εκ. και πλάτος 61εκ.

Το δάπεδο της ορχήστρας είναι κατασκευασμένο από καλά πατημένο χώμα. Στο κέντρο της εντοπίστηκε η λίθινη θεμελίωση υπερκείμενου κυκλικού βωμού. Η ορχήστρα και το κοίλο κατασκευάστηκαν με ένα μόνο κέντρο. Η ακτίνα της ορχήστρας μέχρι τον λίθινο διάδρομο είναι 5,45μ, ενώ μέχρι το υποπόδιο 7,25μ. Οι αναλημματικοί τοίχοι των παρόδων δεν άντεξαν τις ισχυρές πιέσεις του εδάφους και, όπως συμβαίνει στην πλειονότητα των αρχαίων θεάτρων κατέρρευσαν, πιθανότατα κατά τον μεγάλο σεισμό του 365 μ.κ.χ. ο οποίος ισοπέδωσε την αρχαία πόλη. Τα αρχιτεκτονικά τους μέλη κατέπεσαν σε σειρές, διαδοχικά από πάνω προς τα κάτω, με αποτέλεσμα τα ψηλότερα μέλη να σκεπάζονται σήμερα από τα υποκείμενά τους.

Το χαμηλότερο μέρος του κοίλου με τον περιμετρικό

αγωγό και δεξιά την ασβεστοκάμινο.

Οι τοίχοι των παρόδων εκτείνονται 20μ. περίπου ανατολικά και δυτικά αντίστοιχα, όπου διαμορφώνονται ισχυρές γωνίες, συμμετρικές ως προς τον άξονα του θεάτρου. Διαμορφώνεται επομένως κοίλο, διαμέτρου 54,68μ, η οποία αντιστοιχεί σε 26 σειρές εδωλίων. Ωστόσο, ο ανατολικός περιμετρικός τοίχος, δεν ακολουθεί την κυκλική χάραξη από το κέντρο του θεάτρου, αλλά εκτείνεται προς βορρά, ώστε το θέατρο να μεγαλώνει στο κεντρικό μέρος.

Νοτιότερα του κέντρου του θεάτρου κατά 5μ. διαμορφώνεται το μέτωπο του προσκηνίου, συνολικού μήκους 20,50μ. Ο τοίχος του ήταν επενδυμένος με ορθογώνιες ασβεστολιθικές πλάκες, όρθια τοποθετημένες, οι οποίες πατούν σε τοιχοβάτη. Επίστεψη του τοίχου αποτελούσε ένα γείσο με διαμόρφωση κυρτού και κοίλου κυματίου. Το ύψος του προσκηνίου μετρημένο από το δάπεδο ήταν 1,66μ.

Στην όψη του προσκηνίου διαμορφώνονται τρεις κόγχες. Μία στο κέντρο του, στον άξονα του θεάτρου, ημικυκλική και δύο εκατέρωθεν, ορθογώνιες. Και στις δύο απολήξεις του τοίχου προς τα παρασκήνια, διαμορφώνονται στενές κλίμακες, μονολιθικές, οι οποίες οδηγούσαν στο ξύλινο δάπεδο της σκηνής.

Η όψη της σκηνής διαμορφώνεται με τρεις μεγάλες κόγχες οι οποίες αντιστοιχούσαν σε τρεις θύρες. Η κεντρική κόγχη έχει τις στενές της πλευρές καμπύλες ενώ οι δύο εκατέρωθεν είναι παραλληλόγραμμες. Αρχιτεκτονικά μέλη, καλής ποιότητας, από τη διακόσμηση της όψης της σκηνής, βρέθηκαν πεσμένα βόρεια του τοίχου. Εντοπίστηκαν γείσα, ανώφλια και υπόβαθρα, πιθανόν των κιόνων που διαμόρφωναν τη σύνθεση της πρόσοψης. Ανατολικά και δυτικά του προσκηνίου διαμορφώνονται τα παρασκήνια, ενώ, νότια του τοίχου της σκηνής, διαμορφώνεται ο ισχυρός εξωτερικός - νότιος τοίχος της σκηνής.

Το αρχαιότερο -ελληνιστικό θέατρο υπέστη ριζική μετασκευή κατά τη ρωμαϊκή περίοδο ώστε να προσαρμοστεί στις νέες ανάγκες θέασης που δημιουργήθηκαν. Τα εδώλια αφαιρέθηκαν, δημιουργήθηκε νέα κτιστή υπόβαση και επανατοποθετήθηκαν. Η παλιά ελληνιστική σκηνή αντικαταστάθηκε από την επιβλητικότερη ρωμαϊκή και τα αρχιτεκτονικά της μέλη επαναχρησιμοποιήθηκαν. Από την ελληνιστική οικοδομική φάση διακρίνονται στη θέση τους: τα δύο συγκλίνοντα κατά την προέκτασή τους τμήματα αγωγού, βόρεια του προσκηνίου, τα οποία αποτελούν την προέκταση του προγενέστερου περιμετρικού αγωγού της ορχήστρας. Ο λασπόχτιστος τοίχος νότια του προσκηνίου, μήκους 7μ., ο οποίος αποτελεί πιθανότατα τον εσωτερικό τοίχο της ελληνιστικής σκηνής και ο ισχυρός αναλημματικός τοίχος, που αποκαλύφθηκε νότια του βόρειου τοίχου της σκηνής, ο οποίος πιθανότατα αποτελεί τον εξωτερικό τοίχο της ελληνιστικής σκηνής.

Λεπτομέρεια από το κοίλο. Εδώλια που έχουν υποστεί θερμική φθορά.

Στο κέντρο περίπου του σωζόμενου κοίλου υπάρχει μία ασβεστοκάμινος. Η μορφή της είναι κυκλική και είναι κατασκευασμένη με πρόχειρη λασπόχτιστη αργολιθοδομή, ενώ σε σημεία ενσωμάτωσε αρχιτεκτονικά μέλη του θεάτρου, ένα από τα οποία είναι ενεπίγραφο και ανήκει στην ελληνιστική περίοδο. Η ασβεστοκάμινος αποτέλεσε κατά τα φαινόμενα την βασική αιτία καταστροφής του αρχαίου θεάτρου καθώς τα ασβεστολιθικά εδώλια αποτέλεσαν την πρώτη ύλη για την παρασκευή ασβέστη.